پرسیدم که اگر دست‌مزد آدم‌ها زیاد شود ایا بیشتر کار می‌کنند یا کم‌تر؟ همه جواب‌هایی که دوستان دادند درست بود. یعنی متناسب با شرایط ممکن است بیش‌تر کار کنند یا کم‌تر. این موضوع نمونه‌ای از مسایلی با ماهیت و تبعات اجتماعی است که می‌شود با روش‌های معمول اقتصاددان‌ها به آن جواب داد. برای جواب به این سوال ابتدا این مدل را مطرح می‌کنیم که همه آدم‌ها سعی می‌کنند وقت خود را به گونه‌ای تخصیص دهند که بیش‌ترین مطلوبیت یا لذت را برای آن‌ها ایجاد کند که خود این مطلوبیت تابعی از میزان وقت در سه بخش مختلف است:

۱) وقت کاری که هدف از آن کسب پول برای بهره‌مند شدن از امکانات موجود در جامعه است. هر چند خود کار نیز ممکن است برای شخص لذت‌بخش بوده و در واقع نوعی هدف غایی به حساب آید ولی چون عده کسانی که این شانس را دارند که چنین کاری داشته باشند خیلی اندک است از این اثر صرف نظر می‌کنیم. ضمنا همه فعالیت‌هایی که به طور غیرمستقیم به بهبود وضع کاری کمک می‌کند مثل مطالعه کاری یا آموزش را هم در این گروه می‌گذاریم.

۲) کارهای غیرمزدی مثل تعمیر وسایل منزل و آش‌پزی و تمیز کردن خانه و رساندن بچه‌ها به مدرسه و سرویس خودرو و الخ. این دسته از کارها در واقع از جنس گروه اول هستند با این تفاوت که شخص خودش را به استخدام خودش در می‌آورد و پولی رد و بدل نمی‌شود. در عین حال می‌توان تصور کرد که همه این خدمات را می‌توان با پرداخت پول از بازار تهیه کرد.

۳) وقت استراحت و تفریح (مطالعه، فعالیت‌های بشردوستانه؛ امور مذهبی، ارتباطات اجتماعی و …) که در واقع تمام تلاش‌های انسان برای بهره بردن از این بخش زندگی است.

در این مدل صرف هر ساعت از وقت برای فعالیت‌های دو و سه به معنی صرف نظر کردن از کار کردن بیش‌تر (وقت شماره یک) است. به عبارت دیگر استراحت و تفریح هم کالایی است که قیمت دارد. حدس می‌زنید قیمتش چند است؟ بلی درست به اندازه دست‌مزد شخص. یعنی به ازای هر ساعتی که استراحت یا تفریح می‌کنید باید معادل آن از دست‌مزدی که می‌توانستید از کار کردن اضافی به دست آورید صرف‌نظر کنید. این شبیه این است که استراحت را با این قیمت از بازار می‌خرید. طبعا هر قدر پول‌دار باشید امکان خرید وقت استراحت و تفریح بیش‌تری خواهید داشت.

حالا بر گردیم سر سوال اولمان. اگر دست‌مزد آدم‌ها زیاد شود واکنش آن‌ها چه خواهد بود؟ بدون شک زمانی که فرد به فعالیت‌های شماره دو تخصیص می‌دهند کاهش خواهد یافت. برای این‌که هر قدر دست‌مزد شخص بالاتر باشد انجام دادن کارهای شخصی‌اش توسط خودش برایش گران‌تر تمام می‌شود. در نتیجه مثلا توجیه بیش‌تری خواهد داشت که بچه‌هایش را با سرویس به مدرسه بفرستد یا غذایش را از بیرون بخرد یا لباسش را به خشک‌شویی بدهد و خدمت‌کار بگیرد و راننده داشته باشد و الخ. تا این‌جا هر قدر دست‌مزد بیش‌تر باشد تمایل آدم‌ها به کار کردن مزدی و کاستن از فعالیت‌های خانگی بیش‌تر می‌شود.

ولی در مورد فعالیت‌های شماره سه یعنی تفریح و استراحت وضع خیلی معلوم نیست. با بیش‌تر شدن دست‌مزد آدم‌ها با کار ثابت پول بیش‌تری خواهند داشت و در نتیجه امکان بیش‌تری برای خرید انواع کالاها از جمله «استراحت و تفریح» خواهند داشت. این نیرو در جهت تخصیص بیش‌تر وقت به استراحت و تفریح و کم‌تر کار کردن عمل می‌کند. ولی از سوی دیگر نیروی برعکسی هست که در واقع قلب تمام این داستان است. با بالا رفتن دست‌مزد «قیمت استراحت آدم‌ها بالا می‌رود» یعنی هر ساعت استراحت یا تفریح کردن (یعنی صرف‌نظر کردن از کار مزدی) برای‌شان گران‌تر تمام می‌شود. طبیعی است که این نیرو در جهت کم‌تر کردن وقت استراحت یعنی تخصیص بیش‌تر وقت برای کار عمل می‌کند.

این‌که بلاخره آیا با زیاد شدن دست‌مزد آدم‌ها بیش‌تر کار می‌کنند یا کم‌تر به تعامل این دو نیرو بستگی دارد هر کدام که غلبه کند نتیجه نهایی به آن سمت خواهد بود. حال یک توضیح اضافه تحلیل نهایی را ساده‌تر می‌کند. هر قدر یک کالایی کم‌تر در دسترس کسی باشد ارزش بیش‌تری پیدا می‌کند و برای صرف‌نظر کردن از آن باید پول بیش‌تری دریافت شود. مثلا ارزش استراحت برای کسی که فقط شش ساعت وقت استراحت در روز دارد نسبت به کسی که دوازده ساعت وقت دارد خیلی بیش‌تر است. حالا فکر کنم شما بتوانید به سادگی بگویید که بالا رفتن حقوق چه کسی را تشویق به کار بیش‌تر می‌کند؟ آن که شش ساعت وقت استراحت دارد یا آن‌که دوازده ساعت؟ ضمنا به این نیز بستگی دارد که آیا برای طرف خود وقت تفریح مهم‌تر است یا کالاهای دیگری که می‌شود با پول خریداری کرد. اگر خود وقت مهم‌تر باشد واکنش به افزایش دست‌مزد کم‌تر خواهد بود ولی اگر کالاهای دیگر ارزش بیش‌تری از وقت تفریح داشته باشند کار بیش‌تر ترجیح داده می‌شود. البته دست آخر باید بگوییم که در عمده شرایط تعامل در نیرو به گونه‌ای است که دست‌مزد بیش‌تر باعث بیش‌تر کار کردن آدم‌ها می‌شود. یعنی آدم‌ها ترجیح می‌دهند از وقت استراحت بکاهند و در عوض پول بیش‌تری برای خرید کالاهایی با ارزش‌تر به دست آورند.

این قسمت تئوری قضیه بود. جامعه‌شناسان و اقتصادانان بر اساس این مدل تحلیل‌های جالبی از تغییرات موجود در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها ارائه داده‌اند. بگذارید دوباره با یک سوال بحث را پایان دهیم. می‌دانیم که دست‌مزد آدم‌ها به نسبت دهه‌های قبل مرتبا در حال افزایش است. به نظر شما تاثیرات اجتماعی این افزایش دست‌مزد چیست؟ به مورد‌هایی در زندگی روزمره فکر کنید.