می گویند آدم ها دو محدوده برای فکر کردن دارند: دایره علایق و دایره تاثیرگذاری. در کارگاه های آموزشی یا در جلسات مشاوره برای این که جلوی بحث هایی از جنس “چرا همه جای کشور ما کیفیت پیکانی دارد و نقش فرهنگ جامعه ما در آن چیست؟” را بگیرم و زمان را برای حرف های عملی نگاه دارم معمولا این دو دایره و اشتراک آن دو را می کشم و همان اولش چندتایی مثال از دایره علایق مدیران ایرانی می زنم که فکر نکنند این یارو که از دانشگاه آمده “مسایل واقعی و عینی و عملی” حالیش نیست و بعد می گویم اجازه دهید این بحث هایی که خارج از دایره “تاثیرگذاری مان” هست را بگذاریم کنار و به اشتراک دایره علایق و تاثیرگذاری مان بچسبیم.*

پیش نهاد من این است که در حوزه تحلیل سیاست های اقتصادی هم همین دو دایره را بکشیم. من خودم در نوشته هایم سعی کرده ام تا جایی که ممکن است این اصل را رعایت کنم (طبعا گاهی هم یادم می رود و نمی کنم). راستش اگر قرار باشد بنشینیم و راجع به نبود “زیرساخت ها” در ایران حرف بزنیم احتمالا من یکی خوب بلدم راجع به این موضوع حرف بزنم. از این که چطور سیستم اداری ما فشل است و مردم مان در تحلیل های خود جدی و دقیق نیستند و قوانین مان سازگاری کافی ندارد و نیروی کارمان کم کار و از زیر کار در رو است و مالکیت خصوصی محترم نیست و اقتصاد سیاسی مان اجازه بزرگ شدن به کارآفرینان نمی دهد و الخ. می توانم روزها و روزها راجع به این چیزها مثال و خاطره و تجربه بنویسم (و گاهی هم برای تفنن و “نه به عنوان مطلب اقتصادی” می نویسم)

۵-۶ سال پیش جلسه ای راجع به موانع رشد کارآفرینی در ایران داشتیم و من هم تازه با نظریه های کاتوزیان در رابطه با رابطه درآمد نفتی و مالیات و دموکراسی آشنا شده بودم و همین مورد را هم به عنوان یک مانع مهم ذکر کردم. (حاج خانم آن جلسه خاطرتان هست؟). اقتصاددان فهمیده و گمنامی که سال ها در سازمان برنامه و بانک های مختلف استخوان خرد کرده بود و البته کسی هم خیلی نمی شناسدش برگشت و گفت پسرجان اولا که این حرف فعلا فقط یک حدس و گمان است و ما دلایل قاطع برای آن نداریم (ضربه اول). ثانیا گیرم که این طور باشد خب که چی؟ مگر دست کسی است که حالا حالا ها ساختار مالی دولت را عوض کند؟ همین است که هست. حرف عملی بزن و راهی پیدا کن که در این ساختار کار کند (ضربه نهایی).

این جا قرار است پاراگراف نهایی نوشته باشد که حرف نهایی زده شود ولی فکر کنم خواننده را همان سه پاراگراف قبلی برای حدس زدن حرفی که می خواهم بزنم کفایت می کند. خلاصه کنم که به نظر من می رسد که باید یک بیانیه بنویسیم و پای آن را امضاء بزنیم و به سبک آن نامه معروف کانون نویسندگان بگوییم و تعهد کنیم که “ما اقتصاددانیم”. این یعنی این که فکر و ذکرمان را متمرکز موضوعاتی می کنیم که اولا به عنوان اقتصاددان ابزارهای مطالعه درست و دقیق و اصولی آن را داریم و ثانیا بلدیم راه حل های عملی و اجرایی برای تغییر و بهبود آن ها پیش نهاد کنیم. اصلاح ارزش ها و فرهنگ و ساختار سیاسی (و سایر موانع توسعه در ایران) را هم بسپاریم به کسانی که این موضوعات جزو “دایره تاثیرگذاری شان” است. البته اگر واقعا چنین کسانی وجود داشته باشند. مرحوم عظیمی عادت داشت که برای نقد موسسه نیاوران بگوید که این موسسه “تکنیسین” اقتصاد تربیت می کند و نه نظریه پرداز. راستش بر عکس آن مرحوم من فکر می کنم که تا دلتان بخواهد نظریه پرداز اقتصاد در این کشور داریم چیزی که کم داریم همین تکنیسین های اقتصاد است.

* برای این که موضوع عینی تر دستتان بیاید این داستان را تعریف می کنم. سال ۷۹ روی پروژه ای کار می کردم که بحثش ارزیابی تقاضا برای خدمات پیمانکاری در فولاد و نفت بود. خب طبعا باید اول روند ظرفیت سازی در این حوزه ها را بررسی می کردم و در کنار گزارش ها و مدل های موجود یک سری مصاحبه هم با “خبرگان صنعت” داشتم. جلسه ای با آقایی داشتم که از مدیران ارشد بازنشسته فولاد بود. ایشان می گفت که ما خیلی راحت در چند سال آینده به ظرفیت ۲۴ میلیون تن خواهیم رسید (آن موقع دور و بر ۱۳ میلیون تن بودیم). گفتم آخر مزیت های قیمتی مان و رشد مصرف داخلی این قدر ظرفیت را نشان نمی دهد. گفت نه من منظورم این است که اگر قوانین اصلاح شود و جوانان ایرانی تنبلی را بگذارند کنار و خوب کار کنند و روابط سیاسی خوب باشد و … حتما به این ظرفیت می رسیم و گرنه همین ۱۶ میلیون تن برنامه هم به زور محقق می شود!!