یکی از سوالاتی که سال ها قبل هم در ذهن خودم بود و هم در سال های اخیر بارها از طرف دوستان با آن مواجه شده ام این است که اساسا یک بانک تجاری (در کشور ما بانک تجاری یعنی تقریبا همه بانک ها غیر از بانک مرکزی) چگونه خلق پول می کند و چگونه سود می برد؟

با یک مثال ساده توضیح می دهم. فرض کنید من هزار تومان در بانک الف در حساب پس اندازم می گذارم. آیا بانک با این هزار تومان قرار است هزار تومان وام بدهد؟ نه! احتمالا با این هزار تومان من چیزی در حد پنج هزار تومان وام می دهد!! کمی عجیب است ولی در واقع منطق بانک داری همین است. بانک می داند که اگر مثلا هزار تومان به یک مشتری وام بدهد او قرار نیست همه پول را یک جا از حسابش به شکل اسکناس بیرون بکشد و مثلا به فروشنده خانه اش بپردازد بل که معمولا چک می کشد و بدون جا به جا کردن اسکناس خرید و فروش را انجام می دهد. فروشنده خانه هم متعاقبا برای پرداخت هزینه سیمان و تیرآهن خانه هایی که می سازد لزوما پول نقد از بانک بیرون نمی کشد بل که مجددا چک به آن ها می دهد و این چک ها همین طور یا دست به دست می گردد یا وارد یک حساب می شود و از آن حساب چک جدیدی صادر می شود. ماجرا به همین سادگی است. بانک می داند که در هر لحظه از زمان هر مشتری به احتمالی کم تر از یک (مثلا ۲۰%) سعی می کند موجودی خودش را به نقد تبدیل کند لذا با داشتن هزار تومان پول نقد در صندوقش می تواند هم زمان به پنج نفر وام هزار تومانی بدهد. به این ترتیب بانک هزار تومان را عملا تبدیل به پنج هزار تومان نقدینگی کرد.

در دنیای دیجیتال ماجرا جدی تر هم شده است و حتی مشتریان خرد هم که در کشوری مثل ایران باید پول نقد برای خریدهای روزانه بردارند نیاز زیادی به پول نقد ندارند. من خودم شخصا شاید کم تر از ۱۰% کل خریدهایم را با اسکناس انجام می دهم. چون در اکثر فروش گاه ها امکان پرداخت با کارت وجود دارد. به این ترتیب من نوعی ممکن است ۱۰۰۰ یورو در حسابم داشته باشم ولی سال به سال این ۱۰۰۰ یورو را به پول نقد تبدیل نکنم و فقط از بانک بخواهم که یک رقم مشخص را از فایل من کم کرده و به فایل فروشنده اضافه کند. این دست بانک را برای این که به اعتبار این ۱۰۰۰ یورو من به افراد زیادی وام یا اعتبار بدهد بازتر می کند.

حال بانک چطور سود می برد؟ کار اصلی بانک این است که یک دارایی غیرنقدی را تبدیل به دارایی نقدی می کند. مثلا فرض کنید که من سازنده خانه هستم ولی پولی برای پرداخت حق الزحمه بنا و آهن و گچ ندارم. وقتی از بانک وام می گیرم بانک در مقابل وام من سند زمین را گرو برمی دارد و تا زمان بازپرداخت جزو دارایی های خودش می کند. در عوض به من می گوید من حسابت را به میزان وام درخواستی ات شارژ کردم (دقت کنید که هیچ خبری از پول اسکناسی نیست. بانک فقط یک عدد را در فایل من عوض کرد). من هم حالا با پول بیش تر در حسابم (که البته چیزی جز یک عدد نیست) می توانم مصالح بخرم و هر بار از بانک بخواهم که آن عدد کذایی را از حساب من کم کرده و به حساب بنا و آجرفروش اضافه کند. آخر سر هم وقتی خانه را ساختم و پول دستم آمد (در واقع باز فقط رقمی به حسابم اضافه شد) می روم تا وامم را تسویه کنم و لذا بهره ای به بانک می دهم و سند زمینم را پس می گیرم. تمام شد. بانک با این جا به جا کردن رقم های رایانه ای هم مشکل من را که پول نقد نداشتم حل کرد و هم خودش صاحب سود شد بدون این که خیلی هم نیازی به داشتن اسکناس یا پول واقعی داشته باشد.