بارها این را از دوستانی که در ایران هستند شنیده ام که چون در ایران “داده و اطلاعات” به دانش جویان نمی دهند پس نمی شود پایان نامه اقتصادی درست و حسابی نوشت. در بخش کامنت های مطلب مربوط به پایان نامه ها هم یکی دو نفر از دوستان باز همین شکایت را تکرار کرده بودند. من احتمالا با قسمت اول حرف دوستان موافق هستم که در ایران داده ها را راحت بیرون نمی دهند -و البته شک دارم که آیا آن داده هایی که منظور دوستان است را در جاهای دیگر دنیا راحت بیرون می دهند-. این نکته هم درست است که از دید مدل سازی اقتصادی کیفیت داده هایی که ما در ایران داریم معمولا پایین تر است مثلا طول سری زمانی شان کوتاه است یا فاصله بین دو مشاهده خیلی زیاد است یا متغیر فقط به صورت تجمیعی ارائه می شود (خصوصا آمارهای مربوط به رفاه خانوار و توزیع درآمد) و الخ. این ها همه درست است. ولی با این همه به نظرم می رسد از این مقدمه نمی توان به این نتیجه رسید که “پس در ایران پایان نامه ای که کلی گویی و مرور ادبیات و تاریخ نگاری نباشد و یک مساله خاص را بررسی کرده باشد نمی شود نوشت”. البته این بحث مفصل تر از این حرف ها است و من فقط چند نکته کوچک می گویم.

۱) این تصور که همه تحقیقات اقتصادی با استفاده از روش های اقتصادسنجی و داده و اطلاعات صورت می گیرد تصور کاملا اشتباهی است. بسیاری از مقالات و پایان نامه های اقتصادی به منظور توسعه یک مدل نظری (بخوانید ریاضی) برای تشریح یک داستان عام در دنیای بیرون و یا اثبات و گسترش حدس ها و قضیه های موجود در بخش های نظری اقتصاد – مثلا نظریه تعادل عمومی یا نظریه بازی ها – نوشته می شود. به نظرم این نوع تحقیق اقتصادی در برخی دانش کده های اقتصاد کشور ما شناخته شده نیست و تصور عممومی مبتنی بر این است که کار علمی در اقتصاد یعنی اقتصادسنجی! من همیشه این را می گویم که برخی از اقتصاددان های معروف دنیا در عمرشان دست به ماشین حساب نزده اند یعنی اساسا با عدد و رقم سر و کار نداشته اند. این نکته را هم توجه داشته باشید که در بسیاری از تحقیقات حتی در اقتصاد کلان داده ها در انتهای مساله و به منظور کالیبره کردن مدل پیش نهادی مورد استفاده قرار می گیرد و مشارکت اصلی محقق در بخش اول یعنی توسعه مدل نظری صورت می گیرد.

۲) داده همه جای دنیا سخت گیر می آید. این جا هم شرکت های خصوصی اطلاعات رقابتی خود را منتشر نمی کنند و اطلاعات منتشر شده به صورت جزیی هم معمولا باید خریداری شود. کاملا محتمل است که بخش مهمی از بودجه تحقیقاتی یک پروژه اتفاقا صرف خرید بانک های اطلاعاتی حاوی داده های خاص مورد استفاده در آن تحقیق بشود. از طرف دیگر خیلی از مقاله های مهم در اقتصاد – خصوصا مقاله هایی که یک نظریه را در سطح بین المللی ارزیابی می کنند – بر پایه داده های عمومی و ساده ای متکی هستند که در دست رس همه هست.

۳) این هنر محقق است که مدل نظری که می سازد را طوری طراحی کند که تا حد امکان با اطلاعات در دست رس او قابل تخمین باشد. بحث متغیر نماینده (Proxy) دقیقا به همین دلیل به وجود آمده که جایی که داده مورد نظر ما وجود ندارد یا قابل مشاهده نیست با استفاده از متغیرهای دیگری همان رفتار را تولید کنیم. مثلا اطلاعات سرمایه گذاری شرکت ها روی تحقیق و توسعه و یا فرصت های سرمایه گذاری آن ها معمولا منتشر نمی شود یا قابل کمی سازی نیست. در این صورت محقق سعی می کند با استفاده از متغیرهایی مثل تعداد پتنت ثبت شده یا نسبت بین قیمت دفتری و قیمت بازار شرکت رفتار چنین متغیرهایی را در مدلش بازسازی کند. به عنوان مقال دیگر در اقتصاد شهری از متغیر تراکم جمعیتی به عنوان نماینده قیمت زمین (یا اجاره) و در بحث اقتصاد رفاه از متغیرهایی مثل میزان مصرف یا کل دارایی خانواده به عنوان نماینده سطح زندگی استفاده می شود.

خلاصه این که به نظرم این تصور که کم بود داده در ایران عامل نوشته نشدن پایان نامه های دقیق است خود ریشه در یک مساله مهم تر دارد و آن مساله منحصر دانستن تحقیقات اقتصادی به تحقیقات کمی و عددی آن هم با در اختیار داشتن همه اطلاعات مورد علاقه محقق است.