اصطلاح مصیبت برنده (Winner’s Curse) بعد از ماجرایی که در صنعت نفت آمریکا در دهه ۵۰ اتفاق افتاد در یک مقاله مطرح شد. در این دهه مناقصه هایی برای واگذاری حق حفاری میدان های نفتی به شرکت ها برگزار شد و نهایتا کار به شرکتی که بالاترین قیمت را پیش نهاد داده بود واگذار شد. با این همه پس از شروع حفاری ها مشخص شد که پروژه ها سودآور نبوده است. بررسی مساله منجر به توسعه دادن مفهومی شد که در مورد موارد مشابه مصداق دارد.

فرض کنید مناقصه یا مزایده ای برگزار می شود که در آن به علت عدم قطعیت اطلاعاتی ارزش ذاتی موضوع مناقصه به طور دقیق مشخص نیست. این موضوع می تواند مثلا پروژه برنامه نویسی باشد که برای اولین بار در ایران اجرا می شود و شرکت ها برآورد دقیقی از مسیر کار و میزان هزینه آن ندارند یا مثلا واگذاری اجازه بهره برداری از خدمات توریستی در آینده در یک پارک جنگلی نزدیک چالوس باشد. اگر در چنین مناقصه یا مزایده هایی درگیر بوده باشید می دانید که تخمین قیمت بسیار مشکل است و لذا قیمت پیش نهادی بسیار تقریبی است و در عمل می تواند انحراف زیادی داشته باشد. معمولا هم وقتی پاکت ها باز می شود تفاوت قیمت شرکت ها زیاد است (بر خلاف مثلا کارهای پیمان کاری که به علت استاندارد بودن کار و تجربه شرکت ها قیمت ها به هم نزدیک است).

وقتی چنین شرایطی حاکم است هر شرکتی بر اساس اطلاعاتی که دارد و مهارتش در تخمین زدن، ارزیابی خاص خود را در مورد قیمت اعلام می کند. حال اگر از شما بپرسند که با دانستن قیمت همه شرکت ها به ترین تخمین از ارزش واقعی کار چیست چه می گویید؟ احتمالا شما هم موافقید که میانگین قیمت های پیش نهاد شده تخمین خوبی است و به ارزش واقعی نزدیک است. عملا هم وقتی پاکت ها باز می شود و قیمت بقیه رقبا مشخص می شود آدم تازه می فهمد که قیمتش چه قدر پرت بوده و نظرش در مورد قیمت عوض می شود. خب همه این ها درست! مشکل کجا است؟ مشکل این جا است که فرآیند مزایده/مناقصه کار را به بالاترین/پایین ترین پیش نهاد قیمت واگذار می کند. چنین پیش نهادی طبیعتا از میانگین قیمت – یا به عبارتی به ترین تخمین از ارزش ذاتی – فاصله قابل توجهی دارد و لذا احتمال زیادی دارد که برنده را دچار ضرر (گاه هنگفت) کند. من بارها شاهد پروژه هایی بوده ام که برنده در اول کار خیلی خوش حال بوده ولی وقتی وارد کار شده فهمیده که تخمین قیمتش که باعث برنده شدن او شده چه قدر اشتباه بوده است.

فرضیه مصیبت برنده می گوید که احتمال بالایی وجود دارد که برنده یک مزایده/مناقصه مبلغی بیش تر/کم تر از قیمت واقعی موضوع مناقصه را بپردازد. البته در عمل – و مشخصا در ایران – شرکت ها از مکانیسم شکایت (Claim) و متمم قرارداد برای پوشش دادن بخشی از این زیان استفاده می کنند و قیمت اشتباه خود را در حین اجرای پروژه کمی جبران می کنند.