خانم سمیه توحید لو دوست و هم کار قدیمی من است (و البته دوست قدیمی تر هم سر من مریم و هم سر دوست قدیمی تر من ایمان 🙂 ) و اشتراکات فکری زیادی با هم داریم ولی نمی دانم چرا بخشی از تفکرات ایشان که در قالب نوشته هایش بروز می کند برای من قابل درک نیست. .

چند هفته پیش خانم توحیدلو پستی نوشت درباره “رفتار غیرعقلانی ایرانیان در استفاده از موبایل” و استفاده زیاد ایرانیان از اس ام اس و موبایل و نیز استفاده نسبتا متفاوت از شکل استفاده معمول آن در دنیا را مورد انتقاد قرار داده و توصیه کردند که “واقعا فرهنگ مدرن، پیش فرض هرگونه استفاده از ابزار و وسایل مدرن باید باشد!”. من و چند دوست دیگر به شدت به این چارچوب فکری ایشان انتقاد کردیم. حرف من این بود که اولا این افراد هستند که برای استفاده از وسیله شخصی شان تصمیم می گیرند و خانم توحیدلو یا هر ناظر بیرونی دیگری اساسا اعتبار (Validity) و اطلاعات لازم برای قضاوت در مورد عقلانی بودن یا نبودن رفتار افراد را ندارند. ضمن این که ایشان ظاهرا برای ابزارها یک استفاده خاص تعریف می کنند و هر مصرفی غیر از روش قبلی را با برچسب غیرعقلانی مورد حمله قرار می دهند. در حالی که می دانیم که مصرف هر وسیله ای تابعی از است قیمت آن وسیله و انتخاب های دیگری که افراد دارند و سلیقه مصرف کننده و با تغییر این متغیرها در جوامع مختلف نوع و سطح مصرف هم ممکن است عوض شود. (ممنون از طفل شیرخواره بابت یادآوری). حرف آخر این بود که بنیان چارچوب ذهنی ایشان هیچ تفاوتی با کسانی که در جبهه سیاسی مقابل نقدشان می کند ندارد. هر دو نفر برای دیگران تعیین تکلیف می کنند.

پاسخ خانم توحیدلو این بود که ایشان صرفا توصیه می کنند و مثل طرف مقابل اجبار نمی کنند. ضمن این که گفتند که کار جامعه شناس هم همین جور نقادی ها (ارزشی) است. من بر اساس درک ابتدایی که از علوم انسانی مدرن دارم چنین وظیفه ای برای جامعه شناسی یا هیچ علم دیگری قایل نیستم و وظیفه دانش مند علوم انسانی را بیان درست واقعیات می دانم. به خانم توحیدلو پیش نهاد کردم که برای این که ببینیم واقعیت جامعه شناسی در دنیا به کدام نظر نزدیک تر است چند ژورنال معتبر جامعه شناسی را انتخاب کنند و اسامی مجموعه تصادفی از مقالات آن را بنویسند که موضوع روشن تر شود. خودم هم دست به کار شدم و سری به مثلا امریکن ژورنال آو سوسیولوژی زدم که تا جایی که می دانم جزو معتبرترین مراجع جامعه شناسی است. متاسفانه حداقل در این ژورنال معتبر مقاله ای شبیه به چیزی که خانم توحیدلو گفته بودند پیدا نشد و تقریبا همه مقالات از جنس به اصطلاح دوستان پوزیتیویستی بود.

گذشت و خانم توحیدلو مطلب دیگری نوشت که دیگر واقعا از فهم من خارج بود همان طور که می دانید طبق یک قانون قدیمی دختران ازدواج کرده حق شرکت در مدارس روزانه را ندارند و باید در کلاس های شبانه شرکت کنند. چند وقت پیش خواندم که وزارت آموزش و پرورش این قانون را لغو کرده و به متاهلین هم اجازه شرکت در مدارس معمولی را می دهد. به نظرم این اقدام قابل تحسین بود. چرا که ازدواج در سن جوانی امری غیرقانونی در کشور نیست و جزو حقوق افراد است. تحصیل هم جزو حقوق دیگر آن ها است. حال محروم کردن فردی از یک حق به خاطر استفاده از حق دیگرش کار عجیبی است که هیچ منطقی ندارد. خانم توحیدلو چند روز بعد در واکنش به این بخش نامه پست تندی نوشتند و ضمن چیدن یک سری مقدمات (که خود آن ها هم جای بحث فراوان دارد) دو حکم مهم صادر کردند. اول این که ایشان “به شخصه نمی پسندند داشتن تلفن همراه را برای دانش آموزان، چون فکر می کنند استفاده از هر وسیله ای سن خودش را می طلبد” و از آن مهم تر این که “دانش آموز دبیرستانی ازدواج کرده هم قرار باشد در کنار دیگر دانش اموزان سر یک کلاس بنشانند، تبعات خوبی ندارد”. ضمنا اضافه کردند که ” پیداست که عموما دخترانی که در سنین دبیرستان ازدواج می کنند متعلق به خانواده های با “سطح فرهنگی بالا” نیستند.”. من دیگر این جا نمی توانستم چیزی بگویم چرا که ایشان حتی به توصیه کردن هم راضی نشده بودند و علنا از قانون قدیمی که اجازه حضور زنان متاهل در مدارس را نمی داد حمایت می کردند.

قصد من نقد این دو پست خانم توحیدلو نیست. وبلاگ است و همه ما ممکن است نظرات شخصی بنویسیم ولی برای من خانم توحیدلو که جزو دانش جویان خوب جامعه شناسی در ایران هستند (به طوری که با لیسانس فنی توانستند فوق لیسانس و دکترای جامعه شناسی قبول شوند) به نوعی نماینده بخشی از طرز تفکری هستند که در این مدارس آموزش داده می شود. تفکری که به صرف داشتن یک برچسب “جامعه شناس” و البته الگوهای فکری مثل علی شریعتی به جای بیان علمی واقعیت های اجتماعی و عرق ریختن و سختی کشیدن برای کشف پویایی های درون جامعه دچار توهم می شود و در مقیاس انبوه دست به “قضاوت” (از دید من بسیار خام و گاهی حتی بدون داشتن داده یا چارچوب تئوریک قابل قبول) و برچسب زدن های بی پروا راجع به رفتار طبقات مختلف می زند. مثلا به نسبت دادن دانش آموزان ازدواج نکرده به خانواده هایی فاقد “سطح فرهنگی بالا” دقت کنید. این ادبیات و این نوع برچسب زدن به بقیه و این نوع صحبت از سطح فرهنگی “بالا” و “پایین” ادبیات افراد عامی جامعه است و نه یک دانش جوی دکترای جامعه شناسی در به ترین مرکز آموزش جامعه شناسی در ایران (ماجرا من را یاد نوشته های اروپاییان درباره جوامع پیرامونی در عصر استعمار می اندازد). علاوه بر آن برای خانم توحیدلو نوشتیم (من و چند دوست دیگر) که ایشان بدون اطلاع دقیق از نحوه مصرف موبایل در کشورهای دیگر و شیوه درآمدزایی شرکت های خدمات دهنده چنین قضاوت هایی می کنند که حتی منطبق با واقع هم نیست. در ماجرای زنان متاهل هم ایشان به صرف این تصور که حضور این زنان “تبعات خوبی ندارد” به راحتی از پایمال شدن حق زنان دفاع می کنند (تصور کنید شانس یک زن تازه ازدواج کرده برای ادامه تحصیل اگر بتواند به مدرسه روزانه برود چه حد با الزام برای رفتن به مدرسه شبانه فرق می کند).

می دانم که همه جامعه علمی جامعه شناسی حتی در خود ایران هم این نیست. دوستان دیگری دارم که جامعه شناسی خوانده اند و به گونه ای کاملا متفاوت از ایشان می اندیشند و تحلیل می کنند ولی به هر حال خانم توحیدلو نماینده بخش دیگری هستند که تا جایی من می دانم چندان هم ضعیف یا کم سر و صدا نیست. به نظر من علم جامعه شناسی را به این سمت بردن آن را به شدت بی اعتبار و کم اهمیت می کند. این که جامعه شناس به افراد برچسب غیرعقلانی رفتار کردن بزند در حالی که افراد دارند کار خودشان را می کنند و حال خودشان را می برند نتیجه ای جز به حاشیه رانده شدن نظریات وی در متن واقعیت زندگی نخواهد داشت. البته این نوع تحلیل ها می تواند زینت بخش خروجی خبرگزاری هایی مثل ایسنا و فارس باشد. شاید یک دلیل این که گروهی از جامعه شناسان در ایران دائم شکایت دارند که دولت به حرف های آن ها گوش نمی دهد همین روی کردی باشد که در قبال مسایل دارند.

پ.ن: هر نظری که صرفا درباره شخص خانم توحیدلو و نه تحلیل نظریات باشد پاک می شود.