سرمقاله‌ای است که برای دنیای اقتصاد نوشته‌ام.

طرح هدف‌مندسازی یارانه‌ها در مرحله اول خود سعی کرده است با یک جهش ناگهانی و بزرگ در قیمت فرآورده‌های نفتی و برخی اقلام غذایی، شکاف بین قیمت‌های مصرفی داخلی و قیمت‌های جهانی این محصولات را از بین برده یا کاهش دهد. تا به ام‌روز قیمت داخلی بسیاری از این موارد کمابیش ثابت بوده، در حالی که قیمت جهانی آن‌ها به شدت متغیر است. به عنوان مثال برای اقلام سوختی در یک طرف عوامل عرضه مثل تصمیمات اوپک، کشف منابع جدید، خرابی‌ها و خراب‌کاری‌ها در تاسیسات، طوفان‌‌های موسمی و الخ قرار دارد و در طرف دیگر شوک‌های مانا یا گذرای تقاضا مثل تغییر در رشد اقتصادی جهانی و منطقه‌ای، تغییرات دما و هوا، تغییرات فناوری در کنار نوسانات نرخ دلار و وضعیت بازارهای مالی روی قیمت‌ها اثر می‌گذارد و لذا تلاطم‌های ساعتی و روزانه قیمت این محصولات را شاهد هستیم.

با عنایت به این موضوع، یکی از نکات نسبتن مبهم در طرح هدف‌مندسازی، مکانیسم تطبیق دوره‌ای قیمت‌های رسمی داخلی با قیمت‌های متحول خارجی در طول زمان است. اگر قیمت‌‌های اسمی داخلی ثابت بمانند ولی قیمت‌های جهانی به هر دلیلی رشد کنند یا نرخ ارز افزایش یابد، شکاف پیشین بین قیمت واقعی داخلی و خارجی در طول زمان مجددن ظاهر خواهد شد. از سوی دیگر، اگر قیمت‌های خارجی یا نرخ ارز کاهش یابد – و تجارت خارجی سوخت آزادسازی نشده باشد – دولت رانت انحصاری را از این بابت به دست می‌آورد. تغییراتی از این جنس ایجاب می‌کند که مکانیسم مشخص و رسمی برای بازنگری دوره‌ای قیمت‌ کالاهای آزادسازی شده طراحی، تصویب واعلام شود.

چنین مکانیسمی می‌تواند با طیفی از روی‌کردهای مختلف پیاده‌سازی شود. در یک سوی طیف، وصل کردن مستقیم قیمت‌های داخلی به قیمت‌های جهانی قرار دارد. چنین شکلی از مکانیسم تضمین می‌کند که شکاف قیمتی کوچک بماند ولی در عوض قیمت‌های داخلی را متلاطم می‌کند و می‌تواند عوارض رفاهی داشته باشد. فراموش نکنیم که بودجه خانوار ایرانی به نسبت مصرف‌کننده غربی محدودتر و فناوری مصرف سوخت ناکارآمدتر است و لذا سوخت با قیمت جهانی سهم بزرگ‌تری از بودجه خانوار را شکل می‌دهد. پرداخت‌های نقدی وعده‌داده‌شده نیز عدد ثابتی دارد و با تغییرات قیمت تغییر نمی‌کند و نمی‌تواند تحولات قیمت را پوشش دهد. به این دلیل، قراردادن مصرف‌کنندگان در معرض قیمت‌های متلاطم جهانی (به شیوه‌ای که در کشورهای توسعه‌یافته کمابیش معمول است و قیمت‌ کالاهایی مثل بنزین به صورت روزانه تنظیم می‌شود) می‌تواند هزینه‌های رفاهی زیادی را به دنبال داشته باشد. این موضوع وقتی کالای مورد بحث کالایی فاقد جانشین در کوتاه‌مدت باشد تشدید می‌شود. مواد غذایی غیرپایه به نسبت کم‌تری دچار این مشکل هستند چون معمولن طیف وسیعی از مواد غذایی می‌تواند جای‌گزین هم شده و در برخی موارد هم مصرف برخی کالاها می‌تواند به تاخیر بیفتد. سوخت از چنین قاعده‌ای پی‌روی نمی‌کند. چرا که اولن جای‌گزین کوتاه‌مدتی برای آن وجود ندارد و ثانین امکان به تعویق انداختن مصرف آن وجود ندارد. افراد در هر صورت مجبورند تردد روزانه خود را انجام داده و منزل خود را گرم/خنک نگه دارند.

اگر به دلیل هزینه‌های فوق نخواهیم از این شیوه استفاده کنیم و دولت هم بخواهد هم‌چنان تامین‌کننده انحصاری مواد سوختی در کشور باقی بماند، باید تمهیدات لازم برای دست‌یابی متوازن به دو هدف راه‌بردی “حداقل‌سازی شکاف قیمتی” و “هم‌وارسازی قیمت”‌ (Smoothing) را تعبیه کند. خرید سوخت مصرفی از طریق بازارهای آتی (Futures Markets) و تضمین قیمت برای یک دوره مشخص یک راه‌حل ممکن در سوی دیگر طیف است. خوش‌بختانه به دلایل مختلف، صرفه ریسک (Risk Premium) در طرف خریدار قراردادهای آتی اکثر محصولات سوختی منفی است. به این معنی که خرید از بازار آتی به صورت میانگین منجر به پرداخت قیمت کم‌تری نسبت به خرید از بازار لحظه‌ای (Spot) می‌شود و لذا کشور از خرید در این بازارها نه تنها زیان نمی‌کند بل‌که می‌تواند قیمت کم‌تری هم پرداخت کند. نکته مهم برای اجرای این شیوه پذیرفتن ذات ریسکی این نوع خریدها و ایجاد حمایت‌های لازم برای افراد درگیر در خریدهای آتی است.

راه حل دیگری برای این روی‌کرد، استفاده از صندوق‌های هم‌وارسازی قیمت مصرف‌کننده است که در کشورهای دیگر هم به کار گرفته شده است. دولت می‌تواند به جای استفاده از قراردادهای آتی، سطح قیمت مشخصی را به عنوان متوسط قیمت دوره بعد تضمین کرده و بعد فاصله مثبت و منفی قیمت‌های محقق شده از این قیمت‌ میانگین تضمینی را از طریق کاهش/افزایش موجودی صندوق هم‌وار کند. چنین صندوقی حتی در صورتی که واردات و فروش سوخت به بخش خصوصی واگذار شود نیز مفید خواهد بود و می‌تواند به عنوان یارانه متغیر مصرف‌کننده پرداخت شود، بدون این‌که بودجه دولت را به تحولات قیمت سوخت وصل کند.

در هر صورت، یک نکته مهم در مورد مکانیسم تنظیم دوره‌ای قیمت‌ها، شفافیت، قاعده‌مندی و ثبات آن است تا تصمیمات دل‌خواه و غیرقابل پیش‌بینی در مکانیسم تنظیم قیمت‌ها، عدم اطمینان‌های جدیدی را به عامل‌های اقتصادی تحمیل نکند.

دوستان روزنامه دنیای اقتصاد مصاحبه‌ای با من داشتند که ام‌روز این‌جا چاپ شده است. بحث بیش‌تر حول توسعه‌یافتگی مالی و بازارهای مالی است.

ممنون از ایمایان برای ادامه بحث. مطلب مفصل‌تری برای پایان بحث با ایمایان نوشته بودم که قبل از انتشار پرید. خلاصه‌ترش را این‌جا می‌نویسم.

۱) اشاره ایمایان به کتاب مشهور خندان و ذکر شماره صفحه مغالطه فلان کمکی به نکته اعتراضی من نمی‌کند. بحث من این بود که فهرست کردن مغالطه‌ها صرفن جنبه کمک آموزشی دارد (کاوه که منطق‌دان است می‌گوید حتی برای آموزش هم ابزار خوبی نیست و به جای آن باید شیوه موردکاوی مغالطه‌ها را به کار برد) و لذا همیشه می‌توان مغالطه جدیدی که اندکی با فهرست‌های قبلی تفاوت داشته باشد را پیدا کرد. در همین پست کذایی که خودم چند روز پیش بازنشر کردم یک سری مغالطه را اسم بردم که مطمئن نیستم همه آن‌ها در یک کتاب منطق پیدا شود ولی واقعن مغالطه هستند. دوستانی به طنز انواع و اقسام مغالطه‌های جدید را زیر پست من در گوگل ریدر کشف کرده‌اند که نگاه به آن‌ها خالی از لطف نیست. به نظرم به تعداد موقعیت‌های ممکن برای استدلال امکان مغالطه وجود دارد و ادعای این‌که فلان کتاب همه مغالطات ممکن را برشمرده است ادعای چندان محکمی نیست. این باز یک نکته فرعی بود.

۲) نکته اصلی را باید دوباره گویی کنیم. دوستی پیش‌نهاد کرده بود که صورت‌بندی‌ حرف‌مان را یک بار دیگر به روشنی بگوییم. حرف من این است:

۲-۱) حمله شخصی به گوینده سخن وقتی مغالطه است که توجه را از اصل استدلال منحرف کند و به گوینده اجازه بیان دقیق استدلالش را ندهد. تا این‌جا را من با ایمایان موافقم.
۲-۲) تحلیل انگیزه و منافع، تاثیر خاصی روی انسجام منطقی نتیجه حاصل از یک یا چند گزاره ندارد. این را هم با او موافقم.
۲-۳) ولی: وقتی به تمام محتوای پشت یک گزاره منفرد دست‌رسی نداریم، تحلیل منافع و انگیزه‌ها بر روی میزان باور ما در مورد صدق آن گزاره منفرد موثر است. طبیعی است که تغییر دید ما نسبت به صدق گزاره، روی باور ما نسبت به نتیجه کل استدلال هم اثر خواهد گذاشت.
۲-۴) تحلیل انگیزه‌ها بر خلاف تصویری که ایمایان ارائه می‌‌کند امری غیرممکن و دور از دست‌رس نیست.

با یک مثال بدیهی حرفم را تمام کنم. ایمایان از یک مثال بد و به نظرم گم‌راه کننده برای بحث استفاده می‌کند. می‌گوید که وقتی می‌خواهم از بین دو پزشک انتخاب کنیم، رفتار شخصی و اخلاقی آن‌ها به ما ربطی ندارد.

مثالش از این حیث بد است که تحلیل انگیزه باید به گزاره‌ها یا کنش مورد تحلیل مرتبط باشد و گرنه می‌شود بحث سلیقه که خارج از بحث ما است. من مثال دیگری می‌زنم که به نظرم به بحث ما بیش‌تر مربوط است. فرض کنید من سنگ کلیه دارم و در ادبیات دنبال به‌ترین درمان پیش‌نهادی می‌گردم. به دو مقاله برخورد می‌کنم که اولی می‌گوید طبق فلان آمار، عمل جراحی موثرترین و کم‌دردسرترین روش درمان است. مقاله دوم می‌گوید طبق آمار بهمان، آب‌درمانی به‌ترین روش است.

صورت مجرد استدلال هر دو پزشک این است:
۱) آمار می‌گوید (جراحی / آب‌درمانی) به‌ترین روش درمان سنگ کلیه است.
۲) سقراط سنگ کلیه دارد.
۳) به‌ترین روش برای درمان سنگ کلیه سقراط، (جراحی / آب‌درمانی) است.

من خواننده که با دو گزاره مقدماتی رقیب مواجه شده‌ام می‌دانم که نویسنده مقاله‌ها به مجموعه عظیمی از آمارهای مختلف، ادبیات متناقض، شیوه روی‌کرد به مساله و غیره دست‌رسی داشته‌اند و از بین این همه اطلاعات ممکن بخشی از آن‌ها را که موید نظر آن‌ها بوده است انتخاب کرده‌اند. بنابراین وقتی می‌خواهم در مورد صحت گزاره شماره یک قضاوت کنم، به این‌که آیا نویسنده خودش جراح یا متخصص آب‌درمانی است، آیا استاد با قرارداد دائم (Tenured) است یا هنوز به انتشار مقاله برای ترفیع نیاز دارد، آیا سهام‌دار یک بیمارستان جراحی است یا نویسنده کتاب آب درمانی، آیا در دانش‌گاه خوبی تحصیل کرده یا نه، آیا فرد پول‌دوستی است و برای پول هر کاری می‌کند یا صادق است و حاضر نیست نظرش را با پول عوض کند و ده‌ها مورد دیگر مثل این توجه می‌کنم. تمام این‌ها در کنار هم اطلاعات مفیدی به من می‌دهد که نهایتن روی انتخابم از بین دو مجموعه گزاره رقیب اثر می‌گذارد.

روی این‌که آیا انگیزه – خودآگاه و ناخودآگاه – اساسن این‌قدر که ایمایان تصویر می‌کند امری عمیقن درونی و دور از دست‌رس است و یا بر اساس تعلقات طبقاتی و شغلی و ایدئولوژیک و غیره تا حدی قابل تحلیل شناسایی است (طبعن هم‌راه با خطا) هم نوشته بودم که به نظرم طولانی می‌شود و فکر کنم همین اشاره کافی است.

خبر این بود که استراس کان از حبس خانگی خارج شد چون تناقض‌هایی در روایت‌هایی که خانم مدعی پرونده ارائه کرده دیده شده است. من هیچ نظری در مورد ماجرای خاص کان و انگیزه‌های اطرف آن ندارم و وارد آن نمی‌شوم. ولی از این مثال برای بیان یک مشکل احتمالی که همیشه به نظرم رسیده است استفاده می‌کنم.

اجازه بدهید از اصطلاح “تبعیض قضایی مثبت” برای توصیف وضعیت استفاده کنم. ماجرا این است که در بسیاری از کشورها نظام قضایی تمایل دارد تا حداقل در قدم اول به سمت یک طرف ماجرا متمایل باشد. مثلن در ماجرای خشونت خانگی یا تعرض جنصی و امثال آن، قدم‌های سنگینی به ضرر مرد متهم برداشته می‌شود. مثلن از خانه بیرون انداخته می‌شود یا زندانی می‌شود. منطق این‌که چرا این طور باید باشد را همه می‌دانیم و نیازی به تکرارش نیست. من می‌خواهم روی آن طرف قضیه متمرکز شوم.

اگر فعلن فرض کنیم که ماجرای استراوس کان کاملن صادقانه جلو رفته وعوامل غیرقضایی در آن دخیل نبوده، می‌توان خوش‌بین بود که در انتهای پرونده حق به حق‌دار خواهد رسید و تبعیض قضایی مثبت در نهایت اثر منفی خاصی ندارد. ولی هنوز برای اتفاقات اطراف قدم‌های اولیه جای نگرانی هست: اگر طرفین ماجرا هزینه‌های متفاوتی برای ورود به یک پرونده قضایی داشته باشند، یک طرف عملن می‌تواند با اتکا به این تبعیض مثبت از طرف دیگر باج‌گیری کند. به همین مثال کان فکر کنید. کان ممکن است نهایتن تبرئه شود ولی همین یکی دو ماه تعلیق در جریان پرونده باعث شد تا شغلش را از دست بدهد و این هزینه‌ها گاهی غیرقابل برگشت است. در نهایت پرونده ممکن است طرف دیگر متهم به دروغ‌گویی شود و باید جریمه آن‌را بپردازد (در یک سناریوی توطئه‌محور فرض کنید که جریمه دروغ‌گویی توسط رقبای کان پرداخت خواهد شد) ولی این جریمه هزینه‌هایی که طرف تبرئه‌شده متحمل شده است را جبران نخواهد کرد.

در این وضعیت‌ها طرفی که هزینه کم‌تری بابت رفتن به دادگاه می‌پردازد، می‌تواند طرف پرهزینه را تهدید به شکایت بکند، تبعیض قضایی مثبت تهدید او را معتبر (Credible) می‌کند و چون برای این طرف نرفتن به دادگاه (حتی با انتظار تبرئه شدن) بهینه است، امکان اخاذی وجود دارد. دوست دارم بدانم متخصصان قضایی برای رفع این وضعیت چه راه‌هایی پیش‌نهاد می‌کنند.

می‌فهمم که مشکلی که می‌گویم منحصر به تبعیض قضایی مثبت نیست. مثلن در نظام قضایی خودمان هم می‌توان افراد را متهم به جرمی کرد و همین دردسر کلانتری و دادسرا رفتن و الخ مشمول هزینه‌های زیادی است ولو این‌که فرد نهایتن در دادگاه نهایی تبرئه شود. ولی در تبعیض قضایی مثبت شدت آن بیش‌تر می‌شود.

پ.ن: یک قسمت از بحث با ایمایان باقی مانده که دوست دارم پس از تامل بیش‌تر منتشر کنم.

پ.ن ۲: این مطلب مرتبط را بخوانید.

ایمایان در واکنش به نوشته قبلی این مطلب را نوشته است. من هم با اشتیاق بحث را ادامه می‌دهم چون از همه بیش‌تر برای خودم آموزنده است. فقط این توضیح را بدهم که پیش از این تجربه‌های تلخ متعددی از تبدیل شدن بحث وبلاگی دوستانه و آموزنده به جدل بی‌ثمر داشته‌ام. به این معنی که گفت و گوی تکمیل‌کننده معطوف به اثبات موضع و رد پاسخ‌های طرف مقابل می‌شود. من از این شیوه بحث پرهیز می‌کنم و دوست دارم بحث را به شکل مکمل ببینیم تا به شکل دو نظریه رقیب که قرار است یکی پیروز شود. لذا این نوشته در جهت رد کردن نوشته ایمایان نیست. موضع من این است که آن نوشته حرف‌‌های خوبی دارد و من ازش آموختم و شما را هم توصیه می‌کنم که بخوانید. امیدوارم نوشته این‌جا هم برخی حرف‌های مفید داشته باشد و قطعات تصویر ذهنی خوانندگان را تکمیل کند، بدون این‌که انتظار داشته باشیم که خواننده در انتها طرف‌دار یکی از متون شود. با این مقدمه من چند نکته می‌گویم که بحث قبلی‌مان را جلو ببرم بدون این‌که لزومن به همه نکات ایمایان پاسخ بدهم.

۱) در مقدمه یک نکته هم در مورد مغالطات بگویم. مغالطات منطقی محصول یک استدلال پیشینی (Ex-Ante) نیستند، بلکه صرفن برچسب‌های عملی هستند که به انواع و اقسام خطاهایی که در عمل مشاهده می‌‌کنیم می‌زنیم. فهرست مغالطات ممکن پایانی ندارد و هر کس می‌تواند در وسط هر بحث یک مغالطه جدید را کشف و نام‌گذاری کرده و طرف مقابل را متهم به عدم رعایت آن کند، گویی که این مغالطه جدیدکشف‌شده جزء بدیهی از اصول تفکر منطقی بوده است که طرف مقابل از آن اطلاع نداشته است. با این توضیح، من این شیوه بیان ایمایان را نپسندیدم که می‌گوید این مثال همان “مغالطه پارازیت” است،‌ گویی که اصل مشخص و مشهوری به اسم مغالطه پارازیت وجود دارد. این‌ها همه نام‌گذاری‌های دل‌خواهی بدون مبانی آکسیوماتیک هستند و نباید این قدر طبقه‌بندی آن‌ها را جدی گرفت. خیلی از مغالطات تنها تفاوت اندکی با هم دارند و این قدر بدیهی نیست که دو مورد یکی باشند. این البته موضوع فرعی است و اصل قضیه در بندهای بعدی است.

۲) اشتباه اصلی که ایمایان مرتکب شده است در درک منظور و ماموریت اصلی متن قبلی این‌جا بوده است. ایمایان در مطلب خودش از یکی از مطالب من مثال‌هایی را انتخاب کرده بود تا مغالطه انگیزه و انگیخته را شرح دهد. نقد من این بود که اساسن آن نوشته معطوف به تحلیل منطقی یک سری گزاره نبوده است و لذا نباید با برجسته کردن بحث منطقی از اصل منظور نوشته دور شد. در ابتدای همان نوشته گفته‌ بودم که “نژادپرستی حرف بدیهی و خنکی است” یعنی از فرط روشن و بدیهی بودن بیان آن نکته جدیدی را بیان نمی‌کند. اساس نوشته من معطوف به کنشی بود که در قبال ابراز چنین گزاره‌هایی اعمال می‌شود. گفته بودم که با در نظر گرفتن شرایط گوینده می‌توان رفتار متفاوتی در پیش گرفت. این توصیه من هیچ ارتباطی به اعتبار گزاره مجرد “نژادپرستی بد است” ندارد. من هیچ‌جا نگفته بودم که اگر کسی از فلان موقعیت اجتماعی این گزاره را بیان کرد آن‌را صحیح بدانیم یا اشکال منطقی به آن وارد نکنیم. گفته بودم “با وجود علم به غلط بودن گزاره”، این گزاره را چکشی بر علیه او تبدیل نکنیم و رفتار متفاوتی در پیش بگیریم. ضمنن گفته بودم که اگر کسی خواست با بیان این گزاره بدیها درست برای خودش موقعیت کسب کند نسبت به آن مشکوک باشیم. پس خطای ایمایان این بود که به جای انتخاب مثال‌های روزمره و غیرمناقشه‌برانگیز، به سراغ مثال‌هایی از یک متن معطوف به نقد کنش و پیامدها و تحلیل انگیزه‌ها (و نه نقد منطق) رفت که انطباق آن‌ با موضوع پستش چندان بدیهی نبود.

ضمنن من هیچ جایی ایمایان را به مغالطه متهم نکردم. گفتم خلط کرده است. یعنی مثال اشتباهی را انتخاب کرده است (به قول آقایان بدسلیقه‌گی‌ کرده است). خلط (حداقل در معنایی که من به کار بردم) با مغالطه فرق دارد و اصولن خطا در انتخاب مثال نمی‌تواند مغالطه باشد چون مثال جزیی از استدلال نیست و صرفن برای کمک به انتقال پیام به کار می‌رود. لذا به نظرم بند هفت نوشته‌اش غیرمرتبط است.

۳) نکته دوم نوشته من رفتار لاادری بود که در قبال متون و استدلال‌های مختلف داریم. ایمایان درست می‌گوید – و دوستان من بهاره آروین و مهدی فیضی و دیگران هم در جای دیگری این ایراد را مطرح کردند – که از موضع انگیزه‌ها نمی‌توان به عنوان ابزاری برای نقد استفاده کرد. من مخالفتی با این موضع ندارم و شاید وقتی متن را می‌نوشتم موضع خودم کاملن برای خودم شفاف نبود. بلی وقتی در مقام ناقد هستیم، نمی‌توانیم وارد این حیطه شویم. اگر نوشته من چنین پیامد ناخواسته‌ای داشت من از آن عقب‌نشینی می‌کنم یا به تصریح می‌گویم که در این موضع با او موافقم.

ولی این همه ماجرا نیست. ما همیشه در موضع ناقد نیستیم بل‌که می‌خواهیم برای اساس متون و استدلال‌های مختلف تصمیم عملی بگیریم. اگر دو متن رقیب برای ما اهمیت خطیری ندارند (یعنی تصمیم کلیدی در زندگی ما به آن وابسته نیست) احتمالن به‌ترین و اخلاقی‌ترین موضع برکنار نشستن و اعتراف به جهل و آموختن بیش‌تر است. با این همه ما همیشه این فرصت (به قول خارجی‌ها لاگژری) را نداریم. در مواقع مهمی از زندگی (مثلن رای دادن، اهدای اعضاء هنگام مرگ مغزی، تربیت بچه، …) مجبوریم که موضع اتخاذ کنیم. می‌دانیم که جهل داریم و اتفاقن بر خلاف گفته ایمایان “جهل مرکب نداریم” چون به جهل – نسبی – خود واقفیم. ولی سعی می‌کنیم از همه اطلاعات در دست‌رس برای غلطیدن به سمت یک موضع استفاده کنیم. تحلیل انگیزه‌ها یکی از این اطلاعات است. قطعن اطلاعات کامل و بی‌نقصی نیست و گاهی در آن خطا رخ می‌‌دهد (برخی از ره‌بران گروه‌های چریکی چپ در کردستان در دهه چهل از فرزندان فئودال‌ها بودند، پس نمی‌توان تحلیل پای‌گاه یا منافع یا چارچوب را قطعی در نظر گرفت) ولی شوربختانه ما در دنیایی از اطلاعات شفاف و قطعی زندگی نمی‌کنیم و باید به مثابه غریقی به همه این حشیش‌ها چنگ بزنیم.
(در فاصله نوشتن این مطلب و انتشار آن کامنتی از استاد گرامی دکتر فنایی دریافت کردم که به نظرم خیلی به این موضع شبیه بود، هر چند ایشان الفاظ متفاوتی و احتمالن دقیق‌تری به کار برده بودند. توصیه می‌کنم کامنت ایشان را در ذیل مطلب قبلی ببینید).

۴) گاهی اوقات نوشته‌‌هایم را با مثال‌های شخصی شروع می‌کنم. این مثال‌ها صرفن جنبه روشن کردن و نشان دادن اهمیت بحث یا به قول خارجی‌ها Motivation بحث را دارد و بس. به نظرم بیان مثال، توجه خوانندگانی که تجربه مشابه داشته‌اند را به اصل قضیه جلب می‌کند. هیچ وقت ادعا نکردم که این مثال‌ها استدلالی برای پذیرفتن یک موضع هستند. در نتیجه کمی از ایمایان تعجب می‌کنم که با وجود روشن بودن جنبه مثالی و مقدماتی قضیه دکتر سروش و الخ، آن‌را جزیی از استدلال من فرض کرده و مغالطات مربوط به آن را برشمرده است. هر چند که درست می‌گوید که آن مثال و غیره هیچ کدام دلیل استدلالی نیستند. البته همین موضوع باعث شد که توضیح چند مغالطه دیگر در بند پنج و شش را ازش بیاموزیم.

اواخر نوجوانی به یک سوال/چالش بزرگ مبتلا شده بودم. ماجرا این بود که در آن‌ سال‌ها (اوایل دهه هفتاد) مباحث فکری کمابیش رونق گرفته بود. مثلن سروش یک نکته‌ای را مطرح می‌کرد، شخص دیگری در شماره بعدی کیان – یا جای دیگری – جواب می‌داد و باز سروش در شماره بعد و الخ. مشاهده من این بود که من به عنوان یک غیرمتخصص در این حوزه‌ها هم‌چون تخته‌بندی روی موج این دریا هستم. یعنی هر بار که یکی از این “متخصصین” مقاله جدیدی می‌نویسد، آن‌را می‌خوانم و می‌بینم “حرف حساب” گفته است. لذا آخرین نظرم در آن لحظه منطبق با رای نویسنده آخرین مقاله می‌شود (طبعن داریم راجع به مقالاتی صحبت می‌کنیم که قوت ظاهری داشتند و شیوه رایج استدلال را رعایت کرده بودند و … و نه هر مقاله‌ای). دفعه بعد که پاسخ طرف مقابل می‌آمد می‌دیدم او هم حرف حساب زده است و الخ. به این ترتیب آخرین نظر من -اگر فرض کنیم با دقت بحث را دنبال می‌کردم- به این بستگی داشت که کدام مقاله آخر چاپ شده بود! نویسندگان این مقالات قادر بودند از هم ایراد‌های منطقی پایه‌ای بگیرند ولی من قادر نبودم!

نکته اصلی حرفم در این است که دلیل این‌که من خواننده قادر به داوری کامل در باب این مقالات نبودم نه صرفن به خاطر ناآشنایی با مغالطه‌های منطقی بل‌که به دلیل محتوای تخصصی آن‌ها بود. یعنی گزاره‌های تخصصی در آن‌ها ذکر می‌شد که برای من خواننده، تحلیل صحت آن‌‌ها با ابزار منطق صرف ممکن نبود. آن موقع اینترنت نبود و متون تخصصی فلسفه علم و فلسفه دین و این‌ها هم کم‌تر چاپ شده بودند و لذا “هزینه” تحقیق مستقل در مورد مفاهیم تخصصی برای شخصی مثل من خیلی بالا بود. در واقع هیچ راهی نمی‌شناختم که بدانم این مفهوم که در مقالات اسم می‌برند دقیقن یعنی چی و مجبور بودم به نویسنده “اعتماد” کنم. حتی الان هم وقتی مجادله دو نفر متخصص را می‌خوانیم، حتی اگر با مراجعه به ویکی و امثال آن کمابیش بفهمیم که راجع به چه چیزی صحبت می‌کنند نمی‌توانیم در موضعی قرار بگیریم که همه جزییات را نسبت به آن مفهوم بدانیم. مثلن بدانیم چه چیزی مفروض است و چه چیزی نیست. آیا این گزاره یک گزاره عام است یا یک گزاره محدود و الخ. این موارد را صرفن با داشتن دانش تخصصی می‌توان درک کرد. مثال: در جریان بحران اقتصادی دیدیم که حتی برجسته‌ترین استادان اقتصاد با شروع از یک نظریه استاندارد به نتایج متفاوتی می‌رسیدند و درک اشتباهات آن‌ها گاهی از عهده تحصیل‌کرده‌های این رشته‌ هم خارج بود، چه برسد به افراد خارج از فیلد.

با این مقدمه می‌خواهم بگویم این بحث تفکیک “ما قال” (مفهوم گزاره) از “من قال” (گوینده سخن) که به نظر یک توصیه کاملن منطقی و پذیرفته شده است و در بحث مغالطات هم به انواع شکل‌ها به آن پرداخته می‌شود (پست قبلی را آوردم که بگویم شاید حتی در استدلال‌های خود من هم از آن استفاده شده)، در دنیای واقع می‌تواند همه ماجرا نباشد و تاکید بیش از حد به آن گاه می‌‌تواند مضر باشد! چرا؟

لب استدلال من برای پاراگراف قبلی این است که چون ما به عنوان ناظران غیرمتخصص در موضعی نیستیم که بتوانیم همه نکات یک متن را به دقت تحلیل کنیم، باید درصدی از باور به درستی مدعای متن را از روش‌های غیرمستقیم – از جمله اعتماد به نویسنده و جامعه علمی آن حوزه – به دست بیاوریم. ضمن این‌که به خاطر همان مشکلی که در پاراگراف اول ذکر کردم، ممکن است در گذر زمان و در یک روی‌‌کرد عمل‌گرایانه به این نتیجه برسیم که اصولن به یک استدلال یا متن خاص اعتماد صفر و یک نداریم و باورمان یک ترکیب احتمالی از نظرها و متون مختلف است. در این صورت همه عواملی که این احتمال‌ها را دست‌کاری می‌کنند (انگیزه‌ها، پای‌گاه طبقاتی، چارچوب فکری و …) جزوی از دستگاه معرفتی و ابزار فکری ما برای تحلیل و تحقیق ماجرا هستند.

کتاب‌های مغالطه در مثال‌های‌شان معمولن از گزاره‌های بسیار بسیطی استفاده می‌کنند: سقراط انسان است، انسان ناطق است، سقراط ناطق است (بگذریم که صحت همین گزاره به نظر بسیط مثلن “انسان ناطق است” در گذر زمان و با پیش‌رفت‌های علوم انسانی و زیست‌شناختی و الخ بالا و پایین می‌شود.). چون خود گزاره‌های مثال‌ها تاحدی بدیهی هستند، ابزار منطق صرف قادر است بخش مهمی از ماموریت ارزیابی صحت استدلال را انجام دهد. وقتی گزاره‌ها پیچیده شد و مثلن به پیامدهای نرخ ارز یا آلودگی هوا ناشی از سیاست‌های دولت یا تعرفه گمرکی یا مجازات مجرمین و الخ رسید آن وقت است که ماجرا دیگر این قدر ساده نیست که اگر در ظاهر استدلال فرد خطای منطقی نیافتیم، آن‌را حرف پذیرفته شده‌ای بدانیم. این‌جا مجبوریم بحث‌‌های دیگری از جمله انگیزه‌ها را وارد کنیم تا باورمان نسبت به صحت گزاره‌ها را بروز (Update) کنیم.

اعتماد به گوینده یک بخش از این ماجرا است. بخش دیگر به تحلیل پیامدهای متن مربوط است. مثال کمابیش متفاوت‌تری بزنم و حرفم را تمام کنم. فرض کنیم کسی در آب افتاده باشد و مردم مشغول کمک به او هستند. این وسط اگر یک نفر ناگهان بگوید آسمان آبی است، هیچ گزاره غلطی را بیان نکرده است ولی از این کارش انگیزه خاصی داشته است (فرض کنیم پرت کردن حواس مردم از کمک به غریق). در بسیاری از این مثال‌ها محتوای منطقی گزاره‌ها بسیار ساده است ولی بیان آن‌ها مثل بیان رنگ آسمان در زمان کمک مردم است. من اگر با اتکا به منافع یا انگیزه‌های این فرد کلیت ماجرا را نقد کنم، دچار خطای منطقی نشده‌ام چرا که هدف از بیان این انگیزه‌ها نه معطوف به تحقیق در مورد رنگ آسمان بل‌که نقد کلیت آن متن/ماجرا/کنش است. این‌جا پیش کشیدن اصول مغالطه‌های منطقی کمکی به من نمی‌کند و چه بسا مخرب هم باشد چرا که بحث ما در مورد موضوعی غیر از استدلال منطقی است. به نظرم این خطایی/خلطی است که نویسنده این متن در انتخاب مثال‌هایش مرتکب می‌شود و مثال‌هایی را انتخاب می‌کند که موضوع خیلی‌های‌شان اساسن تحلیل صحت منطقی یک سری گزاره‌ نبوده است.

این توضیح ضروری را بدهم که من هرگز مخالف آموزش هر چه بیش‌تر تفکر انتقادی و مباحث مربوط به مغالطه‌ها نیستم و اتفاقن آن‌را برای جامعه خودمان و برای هر متفکری خیلی لازم می‌دانم. حرفم این بود که این ابزار را نباید به عنوان تنها ابزار تحلیل معرفی کرد یا ماموریت آن‌را بیش از حد خودش تعریف کرد.

پ.ن: متن را کمی ویرایش کردم و اندکی بسط دادم. برخی ابهام‌ها و غلط‌ها در آن بود.

این از همان پست‌های قدیمی است که به خاطر از بین رفتن آرشیو وبلاگ از بین رفته بود و مجبورم از روی گودر به صورت دستی دوباره منتشرش کنم تا وارد آرشیو شود. می‌خواستم چیزی در مورد مغالطه‌یابی بنویسم که دیدم این پست روی آرشیو نیست. لذا دوباره منتشرش می‌کنم تا بعدن مطلب مورد نظرم را بنویسم. متاسفم که موضوع مثال‌های پست یادآور یک بحث و ماجراهای حاشیه‌ای نه‌چندان خوشایند برای من است.

×××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××
داشتم اتفاقات دو روز پیش را برای خودم جمع‌بندی می‌کردم که دیدم یک نکته آموزنده در این بین هست و آن‌هم تمرین خوبی که در این روز روی شناخت مغالطه‌ها انجام شد. به لطف کامنت‌های دوستان و بحث‌هایی که شد من خودم متوجه مثال‌های ملموسی از مغالطه شدم که خب این قسمتش برایم به لحاظ متدولوژیک آموزنده بود. آموخته‌های خودم را جمع‌بندی می‌کنم. حتمن مریم اقدمی که حق الامتیاز سفسطه‌شناسی وبلاگ‌ستان را دارد و بقیه دوستان نکته‌‌سنج هم اگر نکته‌ای بود اضافه می‌کنند یا اگر خطایی بود تذکر می‌دهند. این‌جا در نام‌گذاری مغالطه‌ها رفتار دل‌خواهانه‌ای در پیش گرفته شده و لزومن عین اصطلاحات رایج علم منطق به کار نرفته است.

۱) مغالطه تعمیم مشاهدات محدود به همه جامعه: این نیاز به توضیح ندارد چون اصل مطلب خانم صدر حول این مغالطه بود.

۲) مغالطه نیت‌خوانی یا مصداق چوب و گربه:‌ در این نوع مغالطه هر کس به نادرستی سخنی که خطاب به گروهی گفته شده اعتراض کند خود مصداق آن دانسته می‌شود. بارها دیدیم که گفته شد مردانی که به این مطلب واکنش نشان‌ داده‌اند حتمن خود مصداق آن بوده‌اند. به این ترتیب منتقد ساکت می‌شود. اجازه دهید مثالی بزنیم. فرض کنید قانونی تصویب شود که طی آن کسانی که ماشین‌دزدی کرده‌اند فوری زنده زنده در قیرمذاب انداخته شوند. طبعن کسانی به این ماجرا اعتراض خواهند کرد. احتمالن مدافعین قانون با استفاده از این مغالطه خواهند گفت که حتمن معترضین خود زمانی ماشین‌‌دزد بوده‌اند. کاربرد این مغالطه در بحث‌های داخل ایران خصوصن در بحث دفاع از حقوق متهمین بسیار رایج است.

۳) مغالطه یک‌سان‌سازی یا مساله مجرمین و ساکتین: فرض کنیم در روستایی کسانی افراد بی‌گناه را به دل‌خواه می‌کشند. بقیه هم از ترس تفنگ‌داران آن‌‌ها سکوت می‌کنند. در این جا قاتلین مرتکب یک عمل غیراخلاقی بسیار بزرگ و تماشاگران احتمالن مرتکب یک ضعف اخلاقی کوچک شده‌اند. بعد کسی از بازماندگان قربانیان آن روستا مقاله‌ای می‌نویسند و همه اهالی را به قاتل بودن متهم می‌کند. وقتی اعتراض می‌شود که فقط عده‌ای قاتل بودند می‌گویند شما هم که ساکت بودید در جرم آن‌‌ها شریک هستید بی‌آن‌که به تفاوت میزان گناه دو نفر اشاره شود.

۴)‌ مغالطه بی‌ربطی: فرض کنید من روزی سر شما در جلسه داد می‌کشم. فردا شما من را به دروغ به دزدیدن خودنویس‌تان متهم می‌کنید. وقتی به این موضوع اعتراض می‌کنم داد کشیدن من را پیش می‌کشید (گزاره صادق ولی بی‌ربط). به قول یکی از دوستان “چرا راجع به ظلم زنان حرف نمیزنید و فقط به نوشته شادی صدر ایراد میگیرید” مصداق این مغالطه است.

۵) مغالطه پوشاندن خطا با بدیهیات: فرض کنیم من مقاله‌ای می‌نویسم و در جمله اول می‌گویم شکر شیرین است و در جمله دوم به کذب می‌گویم ماندانا قاتل است. اعتراض ماندانا که بلند می‌شود می‌گویم خب خب حالا قاتل نیستی ولی آیا من درست نگفتم که شکر شیرین است؟ چرا در اعتراضت این نکته درست من را تحسین نکردی؟

۶) مغالطه ترکیب طرف‌داران: لوا می‌نویسد “چرا «بیشتر» کسانی که نوشته حامد را دوست داشتند و به کلی گویی مطلب شادی اعتراض کرده‌اند( بر اساس مشاهده من از روی تعداد «لایک» ها در فیدخوان) «مردان» ما بودند؟”. فرض کنید یک نفر در بلژیک مقاله‌ای می‌نویسد و به ریش و کلاه مردان سیک توهین می‌کند. طبعن اکثریت کسانی که برای اعتراض جمع خواهند شد سیک‌ها خواهند بود و نه هندوها و یهودی‌ها و مسلمانان. به کاربرنده مغالطه خواهد گفت که عمده معترضین سیک‌ها بودند و فقط تعداد اندکی از افراد دیگر به این موضوع کردند و همین نشان می‌دهند که حرف غلطی زده نشده است.

۷) مغالطه نتیجه‌گیری شتاب‌زده از یک مشاهده بدون مقایسه با روند: باز لوا می‌نویسد “چرا «بیشتر» کسانی که نوشته حامد را دوست داشتند و به کلی گویی مطلب شادی اعتراض کرده‌اند( بر اساس مشاهده من از روی تعداد «لایک» ها در فیدخوان) «مردان» ما بودند؟”. لوا دقت نمی‌کند که ترکیب مرد/زن در اکثر مطالب آن وبلاگ “تقریبن” همیشه همان است یا حداقل مقایسه‌ای به دست نمی‌دهد. پس پدیده اکثریت مردان منحصر به آن مطلب خاص نیست و نمی‌شود ازش هیچ نتیجه‌ای گرفت. شاید به این دلیل که مردان بیش‌تری مشترک خوراک‌خوان آن وبلاگ هستند و شاید به دلایل دیگر.

۸) مغالطه منکوب کردن حریف: آقایی در ذیل مطلبی در گوگل‌ریدر مغالطه شماره دو را به کار برد. اعتراض کردم و گفتم این منطق عجیبی است. جواب داد “منطق فمینیسم برای مردسالاران همیشه عجیب است”. در واقع ایشان با استفاده از چسباندن اتهام مردسالار به من و برچسب فمینیست به خودش سعی کرد منتقد را در موقعیت روانی بدی قرار داده و از پاسخ به انتقاد اصلی فرار کند.

۹) مغالطه پس چرا فقط به این توجه کردید؟: خورشید می‌نویسد “این همه شادی مطلب نوشته در مورد … من تا حالا ندیده بودم “بیشتر” مردهای دور و برم اینقدر جدی توجه کنن به نوشته هاش و کامنت بذارن و نقد بنویسن که الان فقط به خاطر جنرالایز کردن نوشته اش دارن توجه می کنن … این فکر می کنین چی می گه در مورد بعضی از شماها به بعضی از ماها؟”. فرض کنید من پنجاه‌ تا مقاله منتزع و نه چندان مهم می‌نویسم در باب اخلاق محیط‌زیست. بعد در پرتیراژترین روزنامه کشور سرمقاله‌ای زن‌ستیزانه یا نژادپرستانه علیه افغان‌های مقیم ایران می‌نویسم. وقتی سر و صدای منتقدین بلند شود آیا حق دارم بگویم شما چرا از مقالات دیگر من دفاع نکردید ولی به این یکی حمله کردید؟

۱۰) مغالطه مطالبه دلیل برای مثال: “آقای قدوسی شما مثلا اومدی بگی که شادی صدر بدون آمار این موضوع رو به همه مردان تعمیم داده ولی خودتونم بدون مدرک .. تعداد متلک پرانان را هم %۵ درصدی پیش خودت تخمین زدی و تمام”. مثال معمولن برای روشن کردن یک مفهوم نظری به کار می‌رود. اعداد داخل مثال اگر رفتار مفهوم را دست‌کاری نکنند اهمیتی ندارند ولی می‌شود همین اعداد را گرفت و از آن‌ها برای منکوب کردن سخن‌گو استفاده کرد.

خطاهای خود من چه بود؟ نباید در مورد کیفیت مقاله خانم صدر نظر می‌دادم، می‌توانستم نگویم که ایشان فقط با افراد نا به هنجار سر و کار داشته‌اند، می‌توانستم برچسبی برای گزاره ایشان قایل نشوم و نهایتن این‌که باید روشن‌تر می‌نوشتم که نقد من صرفن متوجه یک اشتباه زبانی نیست که با آوردن کلماتی مثل “خیلی” یا “اکثریت” به جای همه مشکل منطقی آن رفع شود. به عقیده من معضل در اصل ذهنی بود و باید این را روشن‌تر می‌کردم.

پ.ن: مرتبط با همین موضوع: یادداشت کاوه

این عنوان کتاب نسبتن مشهوری از دارون آجم اوغلو، استاد ترک‌تبار دانش‌گاه ام‌ای‌تی است. آجم اوغلو به هم‌راه دنی رودریک و تیمور کوران یک مثلث از اقتصاددان‌های ترکیه‌ای مقیم آمریکا را می‌سازند که به مسایلی فراتر از موضوعات استاندارد اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته – بی‌کاری و تورم و ادوار تجاری و سیاست رقابت و امثال آن – علاقه دارند. آجم اوغلو از اقتصاد نیروی کار شروع کرد ولی بعد در حوزه اقتصاد سیاسی و اقتصاد توسعه مشهور شد، دنی‌رودریک در حوزه سیاست‌های اقتصادی و اقتصاد توسعه (عمدتن با نگاه انتقادی) حرف‌‌های خواندنی می‌زند (وبلاگش را ببینید) و کوران روی توسعه نیافتگی خاورمیانه و جهان اسلام متمرکز است. جالب است که آجم اوغلو مسیحی‌تبار، رودریک یهودی‌تبار و کوران مسلمان‌تبار است. نمی‌دانم چه قدر می‌شود این حدس را جدی گرفت که چون این‌ها از بستر یک جامعه پرچالش و پرسوال می‌آیند و بعد در فرآیند آموزشی و تحقیقاتی جدی قرار می‌گیرند می‌توانند این پیوندها را برقرار کنند و روی موضوعاتی متفاوت از جریان اصلی مطرح شوند. امیدوارم که حدسم درست باشد و نسل بعدی اقتصاددان‌های جوان ایرانی هم به همین دلیل و در همین جهت بدرخشند.

حالا دو تا دوست پرکار ما یعنی جعفر خیرخواهان و علی سرزعیم این کتاب نسبتن حجیم را ترجمه کرده‌اند. فکر کنم در همه سال‌های اخیر جزو معدود کتاب‌های مطرح و در عین حال فنی اقتصادی باشد که در ایران ترجمه شده است. جعفر این‌جا مصاحبه‌ای کرده که خلاصه‌‌ای از کتاب را شرح می‌دهد. نشر کویر چاپش کرده و هفته اول شهریور به بازار می‌آید. ضمنن تیتر مصاحبه غلط است و به جای فرادستان باید گفت فرودستان.

سفر که می‌روم معمولن بار و بندیل زیاد دارم و با چمدان و این‌ها باید سوار وسایل حمل و نقل عمومی شوم. در کشورهای مختلف واکنش‌ها لزومن عین هم نبوده ولی کمابیش شبیه بوده: درک موقعیت. یک بار – فکر کنم در انگلیس – بود که با دو تا چمدان و کوله و اینا می‌رفتم و یک جوری در تکان‌های مترو مردم را اذیت می‌کردم و خیلی ناراحت بودم و عذرخواهی می‌کردم. خانم پیری که متوجه قضیه شده بود برگشت و گفت ببین همه ما وقتی می‌رویم فرودگاه همین وضع را داریم پس راحت باش. حرفش عین آب سردی بود که حالم را جا آورد.

یکی دو هفته پیش یک سمیناری بودم. از این مدل سمینارهای با شرکت‌کننده محدود و تشریفات زیاد و سخن‌ران‌هایی در حد نوبلیست‌ها و این جزییات به حرف بعدی‌ام مربوط است. یک آقایی بچه نوزادش را هم آورده بود داخل سمینار. بچه که گریه می‌کرد روی کالسکه می‌بردش بیرون و آرام می‌کرد و بر می‌گرداند. برایم جالب بود. نه کسی بهش می‌خندید و نه هر بار که صدای بچه و باز و بسته شدن در و الخ حواس‌ها را پرت می‌کرد کسی ادای عصبانی‌شدن را درمی‌آورد. روشن بود که این آدم چاره دیگری نداشته. هم باید بچه را نگه دارد و هم به سمینارش برسد. همه ما یک روزی ممکن است بچه داشته باشیم و در همین وضعیت باشیم، پس درکش می‌کنیم.

غربی‌ها رفتار کمابیش روشنی در قبال این موقعیت‌ها که در آن یک نفر تا حدی جمع را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد دارند: اگر آسیبی که به جمع می‌زنی ناشی از سهل‌انگاری تو باشد بدترین برخورد را می‌کنند. مثلن اگر موبایلت وسط سمینار زنگ بخورد یا وسط مترو با صدای بلند حرف بزنی مجبوری شرمندگی زیادی را تحمل کنی. اگر بچه‌ات گریه کند همه هم‌راه هستند. موبایل را می‌شود خاموش کرد و زنگ خوردنش نشانه بی‌مبالاتی است. گریه بچه را نمی‌شود کنترل کرد و باید از پدر/مادر حمایت کرد.

می‌فهمم که این‌که چه چیزی خارج از کنترل تو است و باید هم‌راهی‌ شود و چه چیزی نیست از یک جامعه به جامعه دیگر فرق می‌کند. مثلن در کشورهای غربی عمومن ضربه عاطفی یا افسردگی روحی را دلیلی برای هم‌دلی یا تخفیف مسوولیت نمی‌یابند. مشکل تو است و مثلن تنهایی یا غربت یا مرگ نزدیکان و امثال آن دلیلی برای معافیت از امور (یا معافیت در زمان طولانی) نیست. جامعه ایرانی – یا شرقی؟ – اتفاقن این جور موقعیت‌ها را خوب ارج می‌گذارد و حمایت می‌کند. طبعن این مرز جامد و ساکن نیست. این‌که چه چیزی دست خودم آدم باشد یا نباشد هم به انتظارش از این حمایت بر می‌گردد. اگر بدانی که جامعه افسردگی‌ات را به رسمیت نخواهد شناخت زودتر با آن کنار می‌آیی. اگر بتوانی با آن هم‌دلی جذب کنی طبعن بیش‌تر تمایل داری تا در آن بیفتی.

در این ماجرا چیزی که گاهی در مورد جامعه خودمان اذیتم می‌کند بی‌تحملی و فقدان درک و هم‌دلی در قبال همان محدودیت‌هایی از جنس چمدان و بچه است و البته چیزهای دیگری مثل تحولات بدن و اوضاع اقتصادی و الخ. چیزهایی که برای همه رخ داده و می‌دهد ولی انگار همه منتظرند تا وقتی نوبت یک نفر دیگر شد قدرت سرکوب جمع را به رخش بکشند و تحقیرش کنند. نتیجه‌اش این می‌شود که مثلن زن‌ها معمولن در بیان باردارشدن‌/بودن‌شان (یا قاعدگی) و تبعات آن راحت نباشند، این‌که سیبیل تازه روییده و صدای تغییرکرده پسرها مایه تمسخر اطرافیان باشد، این‌که اگر کسی یک روزی پول نداشت شرمنده شود و نتواند بیان کند و باید بهانه بیاورد، این‌که اگر ماشین کسی ناگهان وسط خیابان خراب شد باید کنایه بقیه را تحمل کند، این‌که کسی حتی اگر بیماری پوستی غیرمیکروبی دارد از رفتن به استخر محروم ‌شود و مثال‌هایی از این جنس. جامعه ما در خیلی موقعیت‌ها باید نسبت به اقلیت (اقلیت موقت یا دائمی) خویشتن‌دار و حامی باشد و متاسفانه نیست.

دوست دارم ببینم که این منطق “من هم جای او خواهم بود و همین طوری خواهم بود” بیش‌تر جاری شود. از عمد از بین مثال‌های مختلف، مثال چمدان خودم و مرد بچه به بغل در سمینار را آوردم که مواردی را مثال بزنم که خیلی بدیهی‌ نیستند. در فرهنگ رایج ما عجیب نیست که بشنوی که “چمدان داری تاکسی بگیر” یا “اگر بچه داری کنفرانس (سینما، تئاتر، کلاس درس، مسجد، …) نیا”. می‌خواهم بگویم این تنها منطق ممکن برای برخورد با مساله نیست. راه دیگر فرصت دادن است. اگر هم‌دلی عمومی بالا برود، برعکس جامعه حمایت می‌کند تا کسی که چمدان دارد و پول تاکسی ندارد یا بچه دارد و نمی‌خواهد سخن‌رانی – و سایر اتفاقات – را از دست بدهد هم بتواند مشارکت فعال کند.

در آکسفورد جز دکتر کاتوزیان آشنای ایرانی دیگری ندارم لذا وقتی می‌آیم وقتم با دوستان خارجی می‌گذرد. دفعه قبلش مصادف شد با یک نقطه عطف مهم در زندگی‌‌ام. یکی از دوستانم که خودش سفر بود ترتیب دیدارهای مختلف با هم‌‌دوره‌ای‌هایش را داده بود. همه‌شان دانش‌جوی دکترای مطالعات توسعه و امثال آن بودند، از جاهای مختلف و همه جوان‌تر از من. هندی و اروپایی و آفریقایی و الخ. رفتیم و نشستیم در کافه‌های مختلف و ساعت‌ها حرف‌هایی زدیم که جالب و هیجان‌انگیز بود. از همان‌ها که وصف علاقه‌ام را قبلن این‌جا نوشته‌ام. آخرهای سفر بود که یک دفعه احساس کردم اتفاقی افتاده. یک جوری فکر کردم دیگر بس است و به قول خارجی‌ها به اندازه کافی ازش داشته‌ام. شبیه این صحنه‌هایی بود که طرف بعد یک عمر رابطه یک روز می‌فهمد علاقه‌اش به طرف تمام شده است. با خودش کنار می‌آید و خیلی خون‌سرد کت و کلاهش را بر می‌‌دارد و در تاریکی ته خیابان محو می‌‌شود. مرحله علاقه به گپ‌های این جوری برایم تمام شد. یک شب در همان سفر. آدم عوض می‌شود و علایقش دوران‌های مختلفش هم

الان دوباره آکسفورد هستم. آن دوست سفر کرده این دفعه این‌‌جا بود و نشستیم به کلی درد دل. دیدیم تغییرات‌مان یکی شده بود. گفت که از حرف‌های کلی و قشنگ که ربط چندانی به جزییات واقعیت ندارد خسته شده و می‌خواهد دکترای آکسفورد را ول کند و قرار است در یک شرکت مشاوره در آفریقا کار کند. بهش گفتم که این دفعه هیچ کدام از آن آدم‌ها را ندیدم و به جایش با استادهای کت و شلواری در مورد موضوعات خشک و جدی اقتصادی صحبت کردم که از نگاه آن روز به نظر شاید خسته‌کننده می‌آمد. الان با عینک جدید نه تنها خسته‌کننده نیستند بل‌که مهم هم هستند. فرق‌شان این است که به درد گرم کردن جمع دوستان و سرگرم کردن فکری در و هم‌سایه نمی‌خورد.

بدبختانه یک ویژگی این موضوعات جدی و خشک این است که وقتی جذاب می‌شوند که شنونده مشتاق/فعال داشته باشی و حس کنی تاثیری در واقعیت دارد، و گرنه بازی بی‌مزه‌ای می‌شود که ازت خود می‌پرسی این هم شد موضوع برای کار؟ در زمانه عسرت وضعیتت فاجعه‌بار می‌شود. این جور وقت‌‌ها باید خودت را به امید آینده روشن‌تری که دیر یا زود خواهد آمد سرحال نگه داری تا بتوانی روی این چیزها بمانی. به دوستی می‌گفتم که ضربه این زمانه فقط ناکارآمدهای کوتاه‌مدتش نیست. از هم پاشیدن یا بی‌خاصیت شدن نظام جمعی است که در طول زمان ساخته شده و برای گفت و گوی نقادانه معطوف به برجسته‌کردن و یافتن راه‌حل مسایل مهم لازم است و ساختن دوباره‌اش زمان طولانی خواهد برد